سئکولاریسم (بون‌دالیق) ایله لاییسیزم (ائل‌ده‌م‌لیک)
مئهران باهارلی
Friday, February 03, 2012
سکولاریسم (Secularism): بون‌دالیق
سئکولاریسم لاتین کؤکه‌ن‌لی بیر دئگی‌دیر (کلیمه‌دیر). ایندی‌کی چاغ و ایندی آنلامی‌ندادیر. سئکولاریسم بیرئی و توپلومون یاشامی ایله بوته‌م‌ین (دین‌ین) بیر بیری‌یله اولان ایلیشگی‌سی‌نی تانیم‌لایان بیر قاورام‌دیر. تؤره (اخلاق) آنلاییشی‌نین دین‌سه‌ل اینانج و سونوق‌دان (آخیره‌ت‌ده‌ن) باغیم‌سیز اولاراق، هون‌ون (اینسان‌ین) اؤزده‌ک‌سه‌ل آجون‌دا (مادّی دونیادا) یاخشی و اییی یاشاماسی اوزه‌ری‌نه قورولماسی‌نی گه‌ره‌ک‌لی گؤره‌ن بیر بوشقوت‌دور (دوکترین‌دیر). بو آچی‌دان، سئکولاریسم «شو آن ایچی‌نده بولوندوغوموز اؤزده‌ک‌سه‌ل آجون»ا اوداق‌لانماق و «او بیر آجون»ا -وارسا و یا یوخ‌سا-، سینچی‌له‌مه‌مه‌ک (دقّت ائتمه‌مه‌ک)، بیرئی‌له‌ر و توپلوم‌لا‌رین یاشام‌لاری‌ندا بوته‌مه آغیرلیق‌لی و به‌لیرله‌یی‌جی بیر اوینام (رول) وئرمه‌مه‌له‌ری‌دیر. بوراداکی «او بیر آجون»دان آماج، چاغین‌سیز (زمان‌سیز) آجون‌لار، اؤرنه‌یین اؤزده‌ک‌اؤته‌سی آجون (دنیای ماورای مادّه) و اؤلوم‌ده‌ن سونرا بیزی گؤزله‌یه‌ن سونوق آجونودور (دنیای آخرت). دولایی‌سی ایله سئکولاریسم قاورامی‌ندا هون‌ون ته‌ک‌جه یاشادیغی اؤزده‌ک‌سه‌ل آجونا دؤنوک چالیشیپ چابالاماسی، اونون اوچون یاشاییپ دیدینمه‌سی، باشقا سایو (هر) هانسی بیر آجونو اؤنه‌م‌سه‌مه‌مه و دوشونمه‌مه‌سی ساخلی‌دیر.
سئکولاریسم`ین عر‌ب‌جه قارشی‌لیغی «عَلَمانیة»دیر (اوستره - فتحه ایله: دنیائی کردن، عالَمی کردن). فارس‌جادا ایسه اوتورموش قارشی‌لیغی اولمایان بو دئگی و تؤره‌وله‌ری‌نی آنلاتماق اوچون «غیر دینی، دنیاگرائی، گیتی‌گرائی، دنیاپرستی، اعتقاد به اصالت امور دنیوی، غیر دین‌گرایی، نادینی‌گری، جدا شدن دین از دنیا، دنیویت، دنیوی‌گری، روشنفکری غیر مذهبی، مذهب جدایی دین از سیاست (حکومت)» گیبی چئشیت‌لی ده‌ریم‌له‌ر (تئرمین‌له‌ر) قول‌لانیلمیش‌دیر.
لائیسیزم (Laicism): ائل‌ده‌م‌لیک
لائیسیته (Laïcite)، فیرانسیزجا بیر دئگی‌دیر. کؤکه‌نی یونان‌جادا سیرادان ائل‌گون، قارابودون آنلامی‌ندا «لائیکوس» اؤن‌آدی (صفتی)، و یا بوته‌م اوزمانی و قول‌لوق‌چولاری (خادم‌له‌ری) توپاری (صنفی) دیشی‌ندان اولان کیمسه آنلامی‌ندا «لائوس»دور. لائیکوس، بوته‌م قول‌لوق‌چولاری (دین خادم‌له‌ری) آنلامی‌ندا «کلئروس» دئگی‌سی‌نین (کلیمه‌سی‌نین) قارشیتی‌دیر.
لائیسیزم ویا لائیسیته قاورامی، اه‌رکله‌ت (دولت) ایله بوته‌م قول‌لوق‌چولاری توپاری‌نین ایلیشگی‌سی‌نی تانیم‌لایان بیر قاورام‌دیر. لائیسیزم، بوته‌م (کیلیسه - مسجید) ایله اه‌رکله‌ت ایش‌له‌ری‌نین بیر بیری‌نده‌ن آیری اولماسی؛ بوته‌م‌ین اه‌رکله‌ت و اه‌رکله‌ت‌ین بوته‌م ایش‌له‌ری‌نه قاریشماماسی؛ اه‌رکله‌ت‌ین بوته‌م قول‌لوق‌چولاری (روحانیت) توپاری‌نین دئنه‌تیمی (کونترولو) آلتی‌ندا اولماییپ، سیرادان بودون (خالق) و ائلین اه‌لی‌نده بولونماسی دئمه‌ک‌دیر. ییرمینجی یوز ایل‌ده لائیسیته قاورامی‌نا اه‌رکله‌ت‌ین بوتون بوته‌م‌له‌ره و بوته‌م‌سیزلییه (دین‌سیزلییه) ائشیت داورانماسی آنلامی دا یوک‌له‌نمیش‌دیر. لائیسیته`نین اؤلچون تانیمی ایسه، اه‌رکله‌ت‌ین توغرالی بوته‌می (رسمی دینی) اولماماسی ایلکه‌سی‌دیر. بونون سونوجوندا، لائیک بیر اه‌رکله‌ت‌ده، بوته‌م‌ین اه‌رکله‌ت قوروم‌لاری و ایش‌له‌ییشی‌نده و اه‌ن باش‌دا یاسالارین دوزه‌ن‌له‌مه‌سی و ائییتیم دوزه‌نی‌نده سایو (هر) هانسی بیر ائتگی‌سی بولونماماق‌دادیر. بو آچی‌دان، لائیسیزم سوره‌ک‌لی ائل‌اه‌رکیل‌له‌شمه‌نی (دموکراتیزاسیونو) ساغلایان بیر یؤنته‌م‌دیر.
سئکولاریسم، فیرانسیزجا لائیسیته`نین اینگیلیزجه قارشی‌لیق و یا چئوری‌سی دئییل‌دیر
بیر چوخ دیل و اه‌کینج‌ده (فرهنگ‌ده) سئکولاریسم و لائیسیته
تایین (عئینی) آنلام‌دا ایش‌له‌دیلیر و یا سئکولاریسم، لائیسیته‌نی ساوونما
اولاراق تانیم‌لانیر. بیر سیرا اینگیلیزجه سؤزلوک‌له‌رده ایسه لائیسیته ایله سئکولاریتی
(Secularity) ائش‌آنلام‌لی اولاراق
گؤسته‌ریلیر و سئکولاریسم، یالنیز یؤنهتگیل دوزگه (سیاسی سیستئم) اوچون قول‌لانیلیر.
آنجاق داها سینچیک (دقیق) اولان اوزمان‌لیق سؤزلوک‌له‌ر، لائیسیته ایله سئکولاریسم‌ی
آییرت ائدیر و فیرانسیزجا لائیسیته`نی - سئکولاریسم`ده‌ن آیری بیر قاورام اولاراق
- انگیلیزجه‌ده لائیسیتی (Laicity) و یا لائیسیزم (Laicism) دییه چئویریرله‌ر.
سئکولاریسم و لائیسیزم، دار چئوره‌له‌رده ائش‌آنلام‌لی قاورام‌لار اولاراق قول‌لانیلسا دا، تایین (عئینی) آنلام‌لار داشییان سؤزله‌ر و اؤزده‌ش قاورام‌لار، یا دا ته‌ک بیر قاورامین ایکی اینگیلیز و فیرانسیز ده‌ییشگه‌سی (واریانتی) دئییل‌دیر. بونلارین آراسی‌نداکی آیریق (فرق)، ایلکی‌نین اینگیلیزجه و ایکی‌نجی‌نین فیرانسیزجا اولماسی‌ندان؛ بیری‌نین آرخاسی‌ندا اینگیلته‌ره و اؤته‌کی‌نین آرخاسی‌ندا فیرانسا اویقارلیق (مد‌نیتی) و اؤته‌یی (تاریخی) دورماسی‌ندان؛ یا دا بیری‌نین ائوریم‌جی، اؤته‌کی‌نین دئوریم‌جی اولماسی‌ندان دا قایناق‌لانمیر. بونلارین آراسی‌نداکی فرق، ایکی آیری دوزئی‌ده و ایکی آیری قات‌لام (مقوله) اولمالاری‌ندان قایناق‌لانیر. سئکولاریسم و لائیسیزم`ین ایکی آیری کؤکه‌ن‌له‌مه‌سی، ایکی آیری قوروم‌سال اؤته‌یی (Institutional History)و ایکی آیری قورام‌سال اؤرتوک‌له‌شمه‌سی (Theoretical Implication) واردیر.
سئکولاریسم`ی بوته‌م ایله اه‌رکله‌ت ایش‌له‌ری‌نین آیریمی اولاراق تانیم‌لاماق، باشقا بیر دئییش‌له سئکولاریسم`ی لائیسیزم`له ائشیت‌له‌مه‌ک، هم اوزئی‌سه‌ل‌لیک‌دیر هم ده یانیلتیجی. بو ایکی‌سی آراسی‌ندا بیر ایلیشگی وار ایسه، او ائشیت آنلام‌لی‌لیق و اؤزده‌ش‌لیک دئییل، نه‌ده‌ن - سونوج ایلیشگی‌سی‌دیر. سئکولاریسم`ده بیرئی‌ین بوتون آماج و دورتوله‌ری بوته‌م‌دیشی‌دیر (غیر دینی‌دیر). بونون توپلوم‌دا یانسیمالاری اولدوغو گیبی، یؤنهتگیل (سیاسی) داورانیش‌لاردا دا یانسیمالاری اولاجاق‌دیر. سئکولاریسم`ین اه‌رکله‌ت یاپی‌سی‌نداکی یانسیماسی ایسه لائیسیزم`دیر. اؤزه‌ت‌له لائیسیزم، سئکولار بیر توپلومون اؤزه‌ل‌لییی و گئنه‌ل اولان سئکولاریسم`ین وئردییی ایلک اؤزه‌ل اورون‌له‌رده‌ن بیری‌دیر.
سئکولاریسم`ین تورک‌جه‌سی
سئکولاریسم`ین تورک‌جه قارشی‌لیغی بون‌دالیق`دیر (بون+دا+لیق: این جهانی). بون‌دالیق، «بون‌دا» دئگی و قاورامی‌ندان کؤکه‌ن آلمیش‌دیر. اسکی و اورتا تورک‌جه‌ده «بون‌دا» دئگی‌سی، بو آجون آنلامی‌ندا اولوپ، «اون‌دا» و یا او آجونون قارشیتی اولاراق ایش‌له‌دیلیر. آیری‌جا اورتا تورک‌جه گؤرک‌سؤزونده (اد‌بیاتی‌ندا)، اؤرنه‌یین مئولانا`نین تورک‌جه قوشوق‌لاری‌ندا (شعرله‌ری‌نده)، «آن‌دا - بون‌دا» (بو آجون - او آجون) ایکی‌لی‌سی بیر بیری‌نین قارشیتی اولاراق سیخ‌جا قول‌لانیلمیش‌دیر:
-هر
کیم بون‌دا اول گوناهین آغلاماز، آن‌دا آغلادیغی آسسی ائیلهمهز (هر کس
در این جهان برای گناهانش نگرید، در آن جهان گریه‌هایش فایده‌ای نخواهد داشت).
-گه‌لهسهن آن‌دا سانا یئی، غرضیم یوخ ائشیدیرسین؛
قالاسان بون‌دا یاووزدور، یالینیز قان‌دا قالیرسین؟ (اگر به آن جهان به قرب خداوند بیائی، این برایت خوب است. و اگر در این دنیا
و به دور از خداوند بمانی، این برایت بد است).
-بون‌دا نه کیم قیلدین یاراق، آن‌دا سانا قارشی گه‌له (هر آنچه از مال و ملزمه‌ی دنیا در این دنیا اندوختی و تدارک دیدی، در آن جهان بر علیه‌ات عمل کند).
لائیسیزم`ین تورک‌جه‌سی
لائیسیزم`ین تورک‌جه‌سی ائل‌ده‌م‌لیک‌دیر (ائل+ده‌م+لیک). ائل‌ده‌م؛ ائل و بودونا (خالقا) باغ‌لی (منسوب) اولان دئمه‌ک‌دیر. -ده‌م سون‌اه‌کی‌نی بو تورک‌جه دئگی‌له‌رده ده گؤرمه‌ک اولاسی‌دیر (مومکون‌دور): تانری‌دام (الهی)، کؤنده‌م (قیلیق، امکان)، سایدام (شفّاف)، یؤنته‌م (مئتود)، اه‌رده‌م (فضیلت)، بیرده‌م (یک بار)، اؤکده‌م (مغرور)، یوردام (تیزی، چابکی)، چییده‌م (قاردله‌ن)، یولدام (مکتب فلسفی)، دیلده‌م (منطق)، ایلدهم (پشیمان، نادم)، قولدام (بنده‌ی صادق، خادم وفادار)، ایزده‌م (تئما)، ....
اؤرنه‌ک‌له‌ر:
بون‌دالیق‌ین تورک توپلوموندا ده‌رین کؤک‌له‌ری واردیر (سکولاریزم در جامعه‌ی
تورک دارای ریشه‌های عمیق است).
ائل‌ده‌م‌لیک، ائل‌اه‌رک‌ین دایاغی‌دیر (لائیسیزم تکیه‌گاه دموکراسی
است).
بویون‌وئریک‌لی تورک‌له‌رین چوخو بون‌داچی‌دیر (اکثر
تورک‌های مسلمان، سکولار هستند).
یئنی‌چیل اه‌رکله‌ت، ائل‌ده‌م‌چی اولمالی‌دیر (یک
دولت مودرن، می‌باید دولتی لائیک باشد).
اوغان‌اه‌رک ایله ائل‌اه‌رک بیر بیری‌نین قارشیتی‌دیرلار (تئوکراسی و دموکراسی،
متضاد هم هستند)
مه‌ن بون‌دالیغی سئویره‌م
سؤزلوک:
آجونAcun : دنیا
آچیAçı : زاویه
آسسیAssı : فایده
آغیرلیقAğırlıq: سنگینی، وزنه
آماجAmac : هدف
آنجاقAncaq : اما
آن‌داAnda : در آن جهان
آنلاتماقAnlatmaq : بیان کردن
آنلامAnlam : معنی
آنلاییشAnlayış: درک
آیریAyrı : جدا
آیری‌جاAyrıca : به علاوه
آیریقAyrıq : فرق
آییرتAyırt : تفاوت گذاردن
اه‌رده‌مErdem : معرفت، فضیلت
اه‌رکله‌تErklet : دولت
اه‌کینجEkinc : فرهنگ
اؤتهÖte: وراء
اؤته‌کÖtek: تاریخ
اؤته‌کیÖteki:آن دیگری، ماوراء
اوداق‌لانماقOdaqlanmaq : متمرکز شدن
اؤرتوک‌له‌شمه‌کÖrtükleşmek: دلالت و هم‌پوشانی معنایی و مفهومی
اؤرنه‌کÖrnek: نمونه، مثال
اؤرنه‌یینÖrneyin: به عنوان مثال
اورونÜrün:محصول
اؤزده‌شÖzdeş:همانند، هم محتوا
اؤزده‌کÖzdek:ماده
اؤزده‌ک‌سه‌لÖzdeksel:مادی
اوزمانUzman : متخصص
اوزمان‌لیقUzmanlıq : تخصص
اؤزه‌تÖzet: خلاصه، چکیده
اؤزه‌ت‌لهÖzetle: به اختصار
اؤزه‌ل‌لیکÖzellik:خصوصیت
اوزئی‌سه‌ل‌لیکÜzéysellik: سطحیت
اوسترهÜstre: فتحه
اوغانUğan: قادر (تانری آدلاری‌ندان، او.ماق مصدری‌نده‌ن. گوج‌لو، هر شئیه گوجو یئته‌ن)
اوغان‌اه‌رکUğanerk: تئوکراسی، حکومت دینی
اؤکده‌مÖkdem: غرور
اولاسیOlası : محتمل
اؤلچونÖlçün: معیار
اؤن‌آدÖnad: صفت
اون‌داچیOndaçı : تارک دنیا
اون‌‌دالیOndalı : آن جهانی
اون‌دالیقOndalıq : ترک دنیا
اؤنه‌م‌سه‌مه‌کÖnemsemek: اهمیت دادن
اویقارلیقUyqarlıq : مدنیت، تمدن
اوینامOynam : رول، نقش
ائتگیÉtgi: اثر
ایزده‌مİzdem: تم، موضوع
ائش‌آنلام‌لیÉşanlamı: مترادف، هم
معنی
ایش‌له‌ییشİşleyiş: کارکرد
ائشیتÉşit: مساوی، برابر
ائشیت‌له‌مه‌کÉşitlemek: یکی شمردن، یکی
کردن
ایکی‌لیİkili: دوگانه
ائل‌اه‌رکÉlerk: دموکراسی، مردمسالاری
ائل‌اه‌رکیلÉlerikl: دموکراتیک
ائل‌اه‌رکیل‌له‌شمهÉlerkileşme: دموکراتیزاسیون
ائل‌ده‌مÉldem: منسوب به مردم، مردمی، توده‌ای
ایلدهمİldem: پشیمان، نادم
ائل‌ده‌م‌اره‌کÉldemerk: دولت لائیک
ائل‌ده‌م‌چیÉldemçı: لائیک
ائل‌ده‌م‌لیکÉldemlik: لائیسیزم
ایلکİlk: نخست
ایلکهİlke: اصل
ائل‌گونÉlgün: توده‌ی مردم، عوام
ایلیشگیİlişgi: رابطه
اینانجİnanc: اعتقاد، باور
ایندیİndi: اکنون
ائوریمÉvrim: تکامل
ائوریم‌جیÉvrimci: طرف‌دار تکامل
ایییİyi: خوب
ائییتیمÉyitim: آموزش
باغیم‌سیزBağımsız: مستقل
به‌لیرله‌یی‌جیBelirleyici : تعیین کننده
بوته‌م
قول‌لوق‌چولاریBütem qulluqçuları : خادمان دین، روحانیون
بوته‌مBütem : دین
بوته‌م‌دیشیBütemdışı: غیر دینی
بوته‌م‌سیزلیکBütemsizlik : بی دینی
بودونBudun : مردم، توده
بوشقوتBoşqut: دوکترین
بولونماقBulunmaq : قرار داشتن
بون‌داچیBundaçı : سئکولار، سئکولاریست
بون‌دالیBundalı : این جهانی
بون‌دالیقBundalıq : سکولاریسم
بویون‌وئریک‌لیBoyunvérikli : مسلمان
بیرده‌مBirdem :
بیرئیBiréy : فرد
تانری‌دامTanrıdam : الاهی
تانیمTanım : تعریف
تانیم‌لاماقTanımlamaq : تعریف کردن
تایینTayın : عین
توپارTopar : صنف، زمره، کاست
توپلومToplum : جامعه
تؤرهTöre: اخلاق
تؤره‌وTörev: مشتق
توغرالیTuğralı: رسمی
چابالاماقÇabalamaq: تقلا کردن
چاغÇağ: زمان
چاغینÇağın: زمان در مقابل مکان
چاغین‌سیزÇağınsız: بی‌زمان
چالیشماقÇalışmaq: سعی کردن
چئشیت‌لیÇéşitli: گوناگون
چئورهÇévre: محیط
چئویرمه‌کÇévirmek: ترجمه کردن
چییده‌مÇiydem: گل حسرت
دارDar : تنگ
داورانماقDavranmaq : رفتار کردن
داورانیشDavranış: رفتار
دایاقDayaq :
ده‌ریمDerim : اصطلاح تخصصی
ده‌رینDerin عمیق، ژرف
ده‌ییش‌گهDeyişge: واریانت
دورتوDürtü : انگیزه
دوزگهDüzge : سیستم
دوزه‌نDüzen : نظام
دوزه‌ن‌له‌مه‌کDüzenlemek : ترتیب دادن
دوزئیDüzéy : سطح
دوشونمه‌کDüşünmek: فکر کردن
دولایی‌سی
ایلهDolayısı ile :
دؤنوکDönük: معطوف
دیدینمه‌کDidinmek : ور رفتن
دیشDış: خارج
دئگیDégi : سخن، کلمه
دیلده‌مDildem : منطق
دئنه‌تیمDénetim : کونترول
دئوریمDévrim : انقلاب
دئوریم‌جیDévrimci:
انقلابی
ساخلیSaxlı : محفوظ
ساغ‌لاماقSağlamaq: تامین کردن
ساغلایانSağlayan: تامین کننده
ساوونماقSavunmaq : دفاع کردن
سایدامSaydam : شفاف
سایوSayu : هر
سوره‌ک‌لیSürekli : متمادی، پیوسته
سؤزلوکSözlük
سون‌اه‌کSonek : پسوند
سونوجSonuc : نتیجه
سونوقSonuq : آخرت
سیخ‌جاSıxca : زیاد، پی در پی
سیرادانSıradan : عادی، معمولی
سینچه‌له‌مه‌کSinçelemek : دقت کردن، توجه
کردن
سینچیکSinçik : دقیق
شوŞu: این
قات‌لامQatlam : مقوله
قارابودونQarabudun : طبقه‌ی عوام،
توده مردم
قارشیQarşı: علیه
قارشیتQarşıt: مخالف، مقابل، متضاد
قارشی‌لیقQarşılıq: معادل
قاریشماقQarışmaq: دخالت کردن
قان‌داQanda : کجا
قاورامQavram : مفهوم
قایناق‌لانماقQaynaqlanmaq : منبع گرفتن
قورامQuram : تئوری
قورام‌سالQuramsal : تئوریک
قورومQurum : موسسه، بنیاد
قوروم‌سالQurumsal : بنیادی
قوشوقQoşuq: شعر
قولدامQuldam : بنده‌ی صادق، خادم وفادار
قول‌لانماقQullanmaq : به خدمت در
آوردن
قول‌لوق‌چوQulluqçu : خادم
کؤکه‌نKöken: ریشه
کؤکه‌ن‌له‌مه‌کKökenlemek: ریشه‌یابی کردن
کؤکه‌ن‌لیKökenli: دارای ریشه
کؤنده‌مKöndem: قلق
کیمسهKimse : شخص
گه‌ره‌ک‌لیGerekli : لازم، بایا
گؤرک‌سؤزGörksöz: ادبیات
گؤزله‌مه‌کGözlemek: چشم انتظار
بودن
گیبیGibi : مانند، مثل
گئنه‌لGénel : عمومی
نه‌ده‌نNeden : سبب، علت
هونHun : انسان، بشر
یاپیYapı : ساختار
یاخشیYaxşı:مناسب
یاراقYaraq : تدارکات
یاساYasa : قانون
یاشامYaşam: زنده‌گی
یالنیزYalnız : صرفا
یانسیماYansıma : انعکاس
یانیلتماقYanıltmaq : به اشتباه
انداختن
یانیلدانYanıldan : به اشتباه اندازنده
یاووزYavuz : بد
یوردامYordam : چابوکی
یوک‌له‌ن‌مه‌کYüklenmek : بار شدن
یولدامYoldam : مکتب فلسفی
یؤنته‌مYöntem: روش، متود
یؤنهتگیلYönetgil: سیاسی
یئنی‌چیلYénicil : مودرن
یئیYéy : خوب، نیکو
Sékularizm-Bundalıq ile Laisism-Éldemlik
Méhran Baharlı
Sékularizm: Bundalıq
Sékularizm Latın kökenli bir dégidir (kelmedir). İndiki çağ ve indi anlamındadır. Sékularizm biréy ve toplumun yaşamı ile bütemin (dinin) bir biri ile olan ilişgisini tanımlayan bir qavramdır. Sékularizm, töre (exlaq) anlayışının dinsel inanc ve sonuqdan (âxiretden) bağımsız olaraq insanın maddi dünyada yaxşı ve iyi yaşaması üzerine qurulmasını gerekli gören bir boşqutdur (doktrindir). Bu açıdan Sékularizm şu an içinde bulunduğumuz maddi dünyaya odaqlanmaq ve o bir dünyaya –varsa veya yoxsa- sinçelememekdir (diqqet étmemekdir), biréyler ve toplumların yaşamlarında büteme ağırlıqlı ve belirleyici bir oynam (rol) vérmemeleridir. Buradakı “o bir dünya”dan amac, çağınsız (zamansız) dünyalar, örneyin özek (madde) ötesi dünya ve ölümden sonra bizi gözleyen sonuq dünyasıdır. Dolayısı ile Sékularizm qavramında insanın tekce yaşadığı maddi dünyaya dönük çalışıp çabalaması, onun üçün yaşayıp didinmesi, başqa her hansı bir dünyanı önemsememe ve düşünmemesi saxlıdır.
Sékularizm`in Erebce qarşılığı Elemaniyyet`dir (عَلَمانیة). Farscada ise oturmuş qarşılığı olmayan bu dégi ve törevlerini anlatmaq üçün غیر دینی، دنیاگرائی، گیتی‌گرائی، دنیاپرستی، اعتقاد به اصالت امور دنیوی، غیر دین‌گرایی، نادینی‌گری، جدا شدن دین از دنیا، دنیویت، دنیوی‌گری، روشنفکری غیر مذهبی، مذهب جدایی دین از سیاست (حکومت) kimi çéşitli derimler (términler) qullanılmışdır.
Laisism: Éldemlik
Laïcité Fıransızca bir dégidir. Kökeni Yunancada sıradan élgün, qara budun anlamında “Laikos” önadı (sifeti) ve ya bütem uzman ve qulluqçuları (xâdimleri) sinifi dışından kimse anlamında olan “Laos”dur. Laikos, bütem qulluqçuları (din xâdimleri) anlamında “Kléros” kelmesinin qarşıtıdır.
Laisism ve ya Laisité qavramı erklet ile bütem qulluqçuları sinifinin ilişgisini tanımlayan bir qavramdır. Laisism, büten (kilise-mescid) ile erklet işlerinin bir birinden ayrı olması, bütemin erklet ve erkletin bütem işlerine qarışmaması, erkletin bütem qulluqçuları sinifinin (ruhâniyyetin) dénetimi (kontrolu) altında olmayıp, sıradan xalq ve élin elinde bulunması démekdir. Yirminci yüzilde Laisité qavramına erkletin bütün bütemler ve bütemsizliye (dinsizliye) éşit davranması anlamı da yüklenmişdir. Laisité`nin ölçün tanımı ise erkletin tuğralı bütem (resmi dni) olmaması ilkesidir. Bunun sonucunda Laik bir erkletde bütemin erklet qurumları ve işleyişinde ve en başda yasaların düzenlenmesi ve éyitim düzeninde her hansı bir étgisi bulunmamaqdadır. Bu açıdan, Laisism sürekli élerkilleşmeni (démokratizasiyonu) sağlayan bir yöntemdir.
Sékularism, Fıransızca Laisité`nin İngilizce qarşılıq ve çévirisi déyildir
Bir çox dil ve ekincde Sékularism ve Laisité tayın (éyni) anlamda işledilir ve ya Sékularism, Laisité`ni savunma olaraq tanımlanır. Bir sıra İngilizce sözlüklerde ise Laisité ile “Sécularity” éşanlamlı olaraq gösterilir ve Sékularism yalnız yönetgil düzge (siyâsi sistém) üçün qullanılır. Ancaq daha sinçik (deqiq) olan uzmanlıq sözlükler, Laisité ile Sékularism`i ayırt édir ve Fıransızca Laisité`ni - Sékularism`den ayrı bir qavram olaraq - ingilizcede “Laicity” ve ya “Laicism” diye çévirirler.
Sékularism ve Laisism dar çévrelerde éşanlamlı qavramlar olaraq qullanılsa da, éyni anlamlar daşıyan sözler ve özdeş qavramlar ya da tek bir qavramın iki İngiliz ve Fıransız deyişgesi (variyantı) déyildir. Bunların arasındakı ayrıq (ferq) ilkinin İngilizce ve ikincinin Fıransızca olmasından, birinin arxasında İngiltere ve ötekinin arxasına Fıransa uyqarlığı (medeniyyeti) ve öteyi (târixi) durmasından, ya da birinin évrimci, ötekinin dévrimci olmasından qaynaqlanmır. Bunların arasındakı ferq, iki ayrı düzéyde ve iki ayrı qatlam (mequle) olmalarından qaynaqlanır. Sékularism ve Laisism`in iki ayrı kökenlemesi, iki ayrı qurumsal öteyi (Institutional History) ve iki ayrı quramsal örtükleşmesi (Théorétical Implication) vardır.
Sékularism`i bütem ile erklet işlerinin ayrımı olaraq tanımlamaq, başqa bir déyişle Sékularism`i Laisism`le éşitlemek hem üzéysellikdir hem de yanıldan. Bu ikisinin arasında bir ilişgi var ise, o éşit anlamlılıq ve özdeşlik déyil, neden-sonuc ilişgisidir. Sékularism`de biréyin bütün amac ve dürtüleri bütemdışıdır (qéyr-i dinidir). Bunun toplumda yansımaları olduğu kimi, yönetgili (siyâsi) davranışlarda da yansımaları olacaqdır. Sékularism`in erklet yapısındakı yansıması ise Laisism`dir. Özetle Laisism, Sékular bir toplumun özelliyi ve genel olan Sékularism`in vérdiyi ilk özel ürünlerden biridir.
Sékularism`in Türkcesi
Sékularism`in Türkce qarşılığı BUNDALIQ`dır: Bu.n.da.lıq. Bundalıq “Bunda” dégi ve qavramından köken alımışdır. Eski ve Orta Türkcede “Bunda” dégisi, bu dünya anlamında olup, “Onda” ve ya o dünyanın qarşıtı olaraq işledilir. Ayrıca Orta Türkce görksözünde (edebiyatında), örneyin Mévlana`nın Türkce qoşuqlarında (şéirlerinde) “Anda-Bunda” (Bu dünya- O dünya) ikilisi bir birinin qarşıtı olaraq sıxca qullanılmışdır:
-Her kim bunda ol günahın ağlamaz, anda ağladığı assı éylemez
-Gelesen anda sene yéy, qerezim yox éşidirsin; qalasan bunda
yavuzdur. yalınız qanda qalırsın?
-Bunda ne kim qıldın yaraq, anda sene qarşı gele.
Laisism`in Türkcesi
Laisism`in Türkcesi ÉLDEMLİK`dir: Él.dem.lik. Éldem, él ve xalqa mensub olan démekdir. –dem sonekini bu Türkce dégilerde de görmek olasıdır (mümkündür): Tanrı.dam, Kön.dem, Say.dam, Yön.tem, Er.dem, Bir.dem, Ök.dem, Yor.dam, Çiy.dem, Yol.dam, Dil.dem, İl.dem, Qol.dam, İz.dem
Örmekler:
Bundalığın Türk toplumunda derin kökleri vardır
Éldemlik Élerkin dayağıdır
Boyunvérikli Türklerin çoxu, bundaçıdır
Yéniçil erklet, Éldemçi olmalıdır.
Uğanerk ile Élerk bir birinin qarşıtıdırlar.
Men Bundalığı sévirem
No comments:
Post a Comment